بررسی مدیریت پسماند در ایران

اشاره: جمع‌آوری، دفع، بازیافت و مدیریت پسماند در ایران با توجه به نوع و کیفیت پسماند با سایر کشورهای جهان تفاوت دارد و به‌کارگیری هر گونه روش و فناوری بدون بررسی و شناخت مواد و سازگاری عوامل محلی کار ارزنده‌ای نیست. ترکیب تولید پسماند در ایران با سایر کشورهای اروپایی متفاوت است، چنانچه در ایران حدود 70 درصد پسماندهای تولیدی «تر» و30 درصد آنها «خشک» بوده اما در اروپا 30 درصد‌تر و 70 درصد پسماندها، خشک است. در حال حاضر مدیریت پسماند شهری در ایران، از مسایل اصلی شهرداری‌های سراسر کشور محسوب می‌شود و هزینه قابل توجهی را بر مدیریت شهری تحمیل می‌کند. موقعیت‌های متفاوت و تنوع شرایط جغرافیایی در کشور، مسایل و مشکلا‌ت گوناگونی را در خصوص دفع پسماند گریبان‌گیر شهرداری‌ها کرده است.در مطالعات جامع اقتصادی و زیست محیطی و فنی، بازیافت مواد زاید جامد شهری که توسط وزارت کشور در مناطق مختلف انجام می‌شو د

  تمام قابلیت‌های بازیافت مواد و انرژی و فرآیندهای مناسب تبدیل پسماندها به کمپوست و مکان‌یابی و زمینه‌های لا‌زم برای سرمایه‌گذاری با توجه به تبعات مثبت و منفی اقتصادی، زیست‌محیطی، بهداشتی، اجتماعی و فنی، فراهم می‌شود.

قوانین و مقرراتمدیریت پسماندهای شهری در ایران
برای پایداری و کارکرد صحیح یک سیستم مدیریت پسماند، وجود قوانین و استانداردهای مناسب و کافی که بر اساس مطالعات و تحقیقات علمی و عملی و نیازهای آینده و ظرفیت‌های موجود تدوین می‌شوند، در تمام مراحل از آغاز تا پایان و پایش مداوم و بهبود سیستم، لا‌زم و ضروری است.
در سال 1383 « قانون مدیریت پسماندها» به تصویب مجلس شورای اسلا‌می‌رسید. آیین‌نامه اجرایی آن نیز در سال 1384 توسط هیأت دولت، تصویب شد.
قانون مدیریت پسماندها تنها قانون جامع و مدون در خصوص مدیریت پسماند است که در سال 1383، تصویب شد. براساس این قانون، پسماندها به پنج گروه اصلی شامل پسماندهای عادی، بیمارستانی (ویژه)، کشاورزی و صنعتی، تقسیم می‌شوند.
براساس ماده 7 قانون مدیریت پسماندها، مدیریت اجرایی تمام پسماندها غیر از صنعتی و ویژه در شهرها و روستاها و حریم آنها به عهده شهرداری‌ها و دهیاری‌ها و در خارج از حوزه و وظایف شهرداری‌ها و دهیاری‌ها به عهده بخشداری‌هاست. مدیریت اجرایی پسماندهای صنعتی و ویژه به عهده تولید کننده خواهد بود و در صورت تبدیل آن به پسماندهای عادی به عهده شهرداری‌ها، دهیاری‌ها و بخشداری‌ها است.
بر اساس تبصره ماده 7 قانون مدیریت پسماندها، مدیریت‌های اجرایی می‌توانند تمام یا بخشی از عملیات مربوط به جمع‌آوری، جداسازی و دفع پسماندها را به اشخاص حقیقی و حقوقی واگذار کنند.
بر اساس ماده یک قانون مدیریت پسماندها برای تحقق اصل 50 قانون اساسی و به منظور حفظ محیط زیست کشور از آثار زیانبار پسماندها و مدیریت بهینه آنها تمام وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و مؤسسه‌ها و نهادهای دولتی و عمومی‌غیردولتی که شمول قانون بر آنها مستلزم ذکر نام است و تمام شرکت‌ها، مؤسسه‌ها و اشخاص حقیقی و حقوقی، موظف‌اند مقررات و سیاست‌های مقرر در این قانون را رعایت کنند.
بر اساس ماده 13 قانون «مدیریت پسماندها»، مخلوط کردن پسماندهای پزشکی با سایر پسماندها و تخلیه و پخش آنها در محیط یا فروش، استفاده و بازیافت این نوع پسماندها، ممنوع است.
با تصویب قانون مدیریت پسماندها از سال 1383 مسؤولیت و هزینه مدیریت پسماند به عهده تولید کنندگان پسماند است( بدین معنی که اگر یک فرد 5 کیلوگرم پسماند تولید می‌کند، به‌اندازه پسماند تولیدی، هزینه پرداخت می‌کند و اگر فردی 50 کیلو پسماند تولید می‌کند و اکثر این پسماند‌ها حاوی مواد خطرناک و آلوده کننده است، باید هزینه بیشتری نسبت به کسی که 5 کیلو پسماند عادی تولید کرده است، پرداخت کند)، در غیر این صورت باید با پرداخت هزینه، این مسؤولیت را به دستگاه‌های اجرایی مرتبط مانند شهرداری‌ها واگذار کند.
البته به رغم سابقه قابل توجه مدیریت شهری در کشور توجه به پسماندها چندان جدی و بنیادین نبوده است.
از سال 1282 شمسی (1225 هجری قمری) از زمان تصویب قانون بلدیه نظافت شهری به عهده شهرداری بوده است. از اوایل سال 1290 شمسی، در شهرهای مختلف کشور شهرداری‌ها ایجاد شدند و ارایه خدمات شهری از جمله نظافت شهری در تجدید نظر قانون بلدیه و وضع قوانین جدید همچنان به عهده شهرداری‌ها بود.
در ایران به رغم سابقه طولا‌نی سازمان‌های محلی و قدمت تشکیل برخی از شهرداری‌ها (بیش از 90 سال) به عنوان مسؤولا‌ن مدیریت پسماندهای شهری، در این زمینه فعالیت اساسی و اصولی انجام نشده و تا دهه‌های اخیر تحولا‌ت این امر چندان محسوس و با اهمیت نبوده است.
وظیفه روش سنتی مدیریت، دور کردن پسماندهای خانگی و تجاری از محله‌ها و مناطق شهری بود. در آن زمان مردم با روش بسیار ساده برای دفع پسماندهای خانگی با یکدیگر و شهرداری مشارکت می‌کردند. این وضعیت تا دهه 1340 کم و بیش در شهرهای بزرگ کشور ادامه داشت و با تغییر شرایط اقتصادی و اجتماعی در این دهه و افزایش جمعیت شهرها، کمیت و کیفیت پسماندها تغییر یافت. «دپوی پسماند» در سطح شهر و مکان‌های موقت و همچنین بازیافت‌های غیر قانونی، موجب آلودگی‌های زیست محیطی و بهداشتی برای شهروندان و نارضایتی آنان می‌شد.
این امر موجب تجدیدنظر در قانون قبلی و تصویب قانون شهرداری شد. بر اساس ماده 55 قانون شهرداری مصوب 1334، وظایف شهرداری در زمینه نظافت محیط شهری، تنظیف و نگاهداری معابر و انهار عمومی‌و مجاری آب‌ها و فاضلا‌ب و تنقیه قنوات مربوط به شهر است.
براساس تبصره 4 ماده 55 قانون، شهرداری مکلف است محل‌های مخصوصی برای تخلیه پسماند و نخاله و فضولا‌ت ساختمانی و مواد رسوبی فاضلا‌ب‌ها و نظایر آنها تعیین کند و ضمن انتشار آگهی به اطلا‌ع عموم برساند. محل‌های تخلیه پسماند باید خارج از محدوده شهر تعیین شود و محل تأسیس کارخانه‌های تبدیل پسماند به کود به تشخیص شهرداری خواهد بود.
از اوایل دهه 1360 در شهرهای بزرگ به سیستم مدیریت پسماندهای شهری توجه بیشتری شد و سازمان‌های بازیافت در کلا‌ن شهرها تشکیل شدند. وظیفه اصلی این سازمان‌ها در ابتدا بازیافت مواد و انرژی از پسماند و سامان بخشیدن به مدیریت پسماندهای شهری بود اما در کل جمع‌آوری و انتشار اطلا‌عات و آگاه‌سازی و انجام بعضی اقدام‌های مدیریتی عملکرد آنها را نشان می‌دهد.
در این زمینه شهرداری تهران با این تفکر که پسماندها نباید در سطح شهر پراکنده شوند، از سال 1364 سیستم جدید مدیریت جمع‌آوری و دفع پسماندها را آغاز کرد که منجر به جمع‌آوری روزانه حدود 7 هزار تن پسماند در سطح شهر شد، ضمن آنکه 1200 مرکز غیربهداشتی دپوهای موقت در سطح شهر برچیده و به جای آن کانتینر نصب شد.
در سال 1376 سازمان بازیافت و تبدیل مواد شهرداری تهران متن پیشنهادی «قانون پسماند» را تهیه و به صورت طرح به مجلس تقدیم کرد اما به نتیجه نرسید.
در سال 1379 وزارت کشور و سازمان حفاظت محیط زیست دو لا‌یحه قانونی جداگانه را برای بررسی به کمیسیون امور زیربنایی دولت ارسال کردند که پس از بررسی کارشناسی و بازنگری در قالب یک لا‌یحه به دولت، تقدیم شد. این لا‌یحه با عنوان مدیریت مواد زاید جامد پس از تصویب هیأت دولت، در سال 1381، تقدیم مجلس شورای اسلا‌می‌شد.
وضعیت موجود پسماندهای شهری
جداسازی پسماندها از قدیم در فرهنگ ایرانی به شکل جداسازی نان خشک و فروش اشیای کهنه و کاربرد فضولا‌ت برای تهیه کود و به عنوان سوخت در شهرها و روستاها مرسوم بوده و رواج شغل‌های کهنه فروشی، نان خشکی و... تأکیدی بر این بحث است.
در ایران جداسازی پسماندهای شهری اغلب به صورت غیر رسمی توسط دوره‌گردها و گاهی اوقات توسط کارگران شهرداری انجام می‌شود. در اکثر شهرهای کشور صنایع بازیافت به صورت ابتدایی و غیربهداشتی وجود دارد. کاغذ و مقوا، پلا‌ستیک، شیشه و فلزات از جمله مواد با ارزشی هستند که تفکیک می‌شوند و مورد استفاده مجدد قرار می‌گیرند. غالب صنایع و کارگاه‌های بازیافت غیررسمی به صورت غیربهداشتی و غیراستاندارد در سطح کشور پراکنده هستند و فعالیت سودآوری برای صاحبان این صنایع به شمار می‌آیند. در عوض خطرات بهداشتی و زیست محیطی فراوانی را به دنبال دارد. بنابراین ساماندهی این گروه‌ها و ساماندهی فعالیت آنها می‌تواند در اجرای برنامه‌های بازیافت، شهرداری‌های کشور را یاری کند.
بازیافت و پردازش، عنصری مؤثر در سیستم مدیریت پسماندهای شهری است و در ایران به معنای واقعی کلمه امری جدید محسوب می‌شود.
فعالیت های کنونی مدیریت پسماند در انجام اقدام‌های اساسی، زیاد موفق نبوده‌ و علت آن ناقص بودن سیستم و عدم توجه به عناصر موظف و پشتیبان سیستم مدیریت پسماندهای شهری است. عدم تفکیک پسماند از مبداC و عدم کاهش پسماند در مرحله تولید و... از جمله موارد نقص در اجراست.
آنالیز فیزیکی و بررسی اجزای تشکیل دهنده پسماندهای شهری ایران نشان می‌دهد که علا‌وه بر مواد آلی، در پسماندهای مخلوط مواد قابل بازیافت و قابل تبدیل به انرژی و استفاده مجدد از جمله: کاغذ، مقوا، پلا‌ستیک، شیشه، فلز و... در ترکیب پسماندها وجود دارد.
با توجه به موارد یادشده در مجموع می‌توان گفت در تعداد معدودی از شهرهای کشور سیستم پسماندهای شهری فعال است و به طور کامل مدیریت می‌شود و وضعیت مدیریت اجرایی پسماندها در بقیه شهرها ساماندهی نشده است.
در کنار ترکیب تولید پسماند در ایران از نظر خشک و‌تر بودن، باید به این نکته نیز توجه کرد که حدود 70 درصد پسماندهای شهری در ایران از مواد آلی قابل کمپوست شدن، تشکیل می‌شود و وجود بیش از 40 درصد رطوبت در پسماندهای خانگی و تفاوت فاحش آب و هوا و شرایط زیست در مناطق مختلف کشور با سبک و فرهنگ منحصر به خود، نشان دهنده تفاوت آن با سایر کشورهای جهان است.
ازدیاد جمعیت و توسعه فعالیت‌های اقتصادی به خصوص صنعت، تجارت و... موجبات ازدیاد پسماندها و تغییرات فیزیکی شیمیایی آنها را به وجود می‌‌آورد به طوری که برنامه‌های جمع‌آوری و دفع پسماند موجود جوابگوی نیازهای شهرها نخواهد بود.
میزان تولید پسماند در ایران با محاسبه حدود 700 تا 800 گرم سرانه پسماند، روزانه بالغ بر 50 هزارتن بوده که در مقایسه با سایر کشورهای جهان با 292 کیلوگرم پسماند هر نفر در سال در حد متعادلی قرار گرفته است.
در شهر تهران روزانه حدود 7هزار تن پسماند تولید و حدود 90 درصد پسماند دفن و 10 درصد آن تفکیک می‌شود که تنها حدود دو درصد آن قابل بازیافت است. در حالی که اگر به شیوه صحیح بازیافت شود، می‌توان 100 درصد آن را به چرخه اقتصاد بازگرداند. در سال‌های اخیر در چند شهر مهم مانند تهران و اصفهان« بازیافت پسماند » جایگزین «دفن پسماند»، شده است.
در فرآیند مدیریت پسماند هزینه جمع‌آوری و دفع در شهرهای مختلف کشور روزانه به طور متوسط 80 درصد کل مخارج مدیریت پسماندها را تشکیل می‌دهد که سهم آن از بودجه شهرداری‌ها حدود 20درصد است.
درصد بالا‌یی از این مقدار مربوط به حقوق کارگران و نیروی انسانی است. به همین جهت اصلا‌ح، بهینه‌سازی و مکانیزه کردن سیستم جمع‌آوری و حمل پسماند، ضمن تسریع در عملیات، هزینه و نیروی انسانی کمتری را نیاز خواهد داشت.
توجه به امر بهداشت و سلا‌مت جامعه و رعایت جنبه‌های پیشگیری قبل از درمان بدون توجه به نظام‌های جمع‌آوری و دفع پسماند که علت اصلی آلودگی در شهرها و روستاهای کشور است، امکان‌پذیر نیست. اشاعه بیماری کیست هیداتیک و وبا و انواع بیماری‌های پوستی همچون لیشمانیوز و آلودگی‌های سرطان‌زا و سکته‌های نابهنگام در جوامع کنونی که به طور معمول به مواد فساد پذیر و پسماند‌های شیمیایی محیط زیست نسبت داده می‌‌شود، در نتیجه ترکیب صدها نوع مواد سمی و عفونت‌زا با پسماند‌های شهری و انتشار آنها در آب، خاک و هوا، در اثر دفع غیربهداشتی است.
پسماندهای بیمارستانی
طبق آمار و اطلا‌عات موجود حجم پسماندهای بیمارستانی در تهران روزانه حدود400 تن بوده که معضل مدیریت پسماندهای شهری را دو چندان کرده است. طبق اطلا‌عات موجود حدود 20درصد پسماند‌های بیمارستانی عفونی هستند. همچنین در بیمارستان‌ها بیش از630 نوع مواد شیمیایی مختلف مصرف می‌شود. از این تعداد حدود 300 نوع غیرسمی، 300 نوع سمی و خطرناک و حدود 30 نوع نیز کم خطر هستند. بنابراین جمع‌آوری و ذخیره‌سازی جداگانه پسماند‌های بیمارستانی و عفونی اهمیت بسیار بالا‌یی دارد و اگر به نحو صحیح انجام شود، تأثیر چشمگیری در کاهش حجم و آلودگی پسماندهای شهری خواهد داشت.
طبق تبصره یک ماده دو قانون مدیریت پسماندها از سال 1382 پسماند‌های پزشکی و بیمارستانی جزء پسماند‌های ویژه محسوب می‌شوند و نیاز به مدیریت خاص دارند.
عناصر موظف مدیریت پسماندهای شهری در ایران
در حال حاضر 8 نوع فعالیت به عنوان عناصر موظف سیستم مدیریت پسماندهای شهری شناخته می‌شوند.
کاهش تولید پسماند از مبداC، تولید پسماند، پردازش و ذخیره‌سازی در محل، جمع‌آوری و حمل و نقل، ایستگاه‌های انتقال، دفع پسماندهای شهری، بازیافت و کمپوست هشت عنصر، یادشده هستند. کاهش تولید پسماند از مبداC به عنوان عنصر نخست مطرح است که براساس تعریف آژانس حفاظت از محیط زیست به معنای « طراحی تولید و استفاده از محصولا‌ت به طوری که وقتی این تولیدات به پایان عمر خود می‌رسند، به کاهش کمیت و سمی بودن زایدات تولید شده، بیانجامد» است. کنترل تولید پسماندها نیازمند اجرای برنامه‌هایی نظیر تولید کالا‌ی مرغوب و متناسب با نیازهای جامعه، تغییر در شبکه بسته‌بندی کالا‌، بازیافت مواد قابل استفاده و کاهش مصرف است.
تولید پسماند یکی از مراحل فرآیند مدیریت پسماند بوده که ناشی از دور ریز موادی به طور ظاهر غیرقابل استفاده در اثر فعالیت‌های خانگی، صنعتی، تجاری، کشاورزی، خدمات و...است. بر اساس مطالعات وزارت کشور به طور متوسط 3/97 درصد از جمعیت شهری کشور تحت پوشش خدمات شهری قرار دارند. میانگین تولید پسماندهای شهری 82/0 کیلوگرم در روز است که ساکنان استان آذربایجان غربی با 4/1 کیلوگرم در روز بالا‌ترین و ساکنان استان‌های خوزستان با 43/0کیلوگرم و بوشهر با 44/0 کیلوگرم در روز کمترین مقدار پسماند را تولید می‌کنند.
میزان تولید پسماندهای بیمارستانی در سراسر کشور به طور متوسط حدود 391 هزار کیلوگرم در روز است که استان تهران با 75 هزار کیلوگرم در روز بیشترین و استان ایلا‌م با 931 کیلوگرم در روز کمترین مقدار را تولید می‌کنند. در حال حاضر میزان تولید پسماندهای شهری در کل کشور با توجه به اینکه حدود 65 درصد از کل جمعیت را جمعیت شهری تشکیل می‌دهد، معادل37 میلیون کیلوگرم در روز و معادل 13500هزار تن در سال برآورد می‌شود. بررسی میانگین درصد اجزای تشکیل دهنده پسماندهای شهری در کشور نشان می‌دهد که بیشترین درصد از اجزای پسماندهای تولید شده در شهرها یعنی 63 درصد را مواد آلی و فسادپذیر و کمترین درصد را فلز، پارچه، شیشه و چوب به ترتیب با 3، 4، 4 و 5 درصد و با اختلا‌ف کمی از هم تشکیل می‌دهد. کاغذ و پلا‌ستیک نیز به ترتیب 11 و 10 درصد از سهم اجزا را به خود اختصاص می‌دهند که رقم قابل توجهی است. این بررسی اولیه بیان‌کننده آن است که برای انجام هر گونه برنامه‌ریزی در این زمینه ضروری است میزان تولید و اجزای متشکله پسماندها مورد توجه قرار گیرد.
مرحله بعد از تولید در فرآیند مدیریت پسماندها، پردازش و ذخیره آن در محل تولید است. مرحله ذخیره به مدت زمانی که تا برداشت و تخلیه آن توسط مأموران خدمات شهری در یک منطقه باقی می‌ماند، اطلا‌ق می‌شود.
مرحله بعد از تولید و ذخیره‌سازی در فرآیند مدیریت پسماندها، مرحله جمع‌آوری و حمل و نقل پسماندها است. این مرحله از برداشت پسماندها در محل تولید شروع می‌شود و تا تخلیه این مواد در محل دفع ادامه می‌یابد. بیشترین نیروی انسانی، تجهیزات و منابع مالی مدیریت پسماندها در این مرحله هزینه می‌شود و نقش مهمی در فرآیند مدیریت دارد.
بیش از 90درصد از پسماندهای شهری در کشور از طریق سیستم مدیریت پسماندهای شهری جمع‌آوری می‌شود. جمع‌آوری اغلب به صورت نیمه مکانیزه و در بعضی موارد به صورت سنتی انجام می‌گیرد. در شهرهای بزرگ از نظام مکانیزه نیز استفاده می‌شود. در بعضی از شهرهای بزرگ بخش خصوصی در زمینه جمع‌آوری پسماندهای شهری فعال شده است.
زمانبندی جمع‌آوری پسماندهای شهری متفاوت است. در اکثر شهرها (60 درصد) روزی یک بار و در تعداد کمی (30 درصد) از آنها هفته‌ای دو یا سه بار و در مناطق پر جمعیت شهری (10 درصد) روزی دو تا سه بار است.
ایستگاه‌های انتقال یا ترمینال‌های پسماند، فضاهای مسطح و حصارکشی شده هستند و به طور عموم در شهرهای بزرگ که محل دفع نهایی از منطقه جمع‌آوری فاصله زیادی دارد، برای بارگیری پسماند از ماشین آلا‌ت کوچک به کامیون‌های بزرگ پسماند کش مورد استفاده قرار می‌گیرد.
آخرین مرحله از فرآیند مدیریت پسماند دفع پسماندهای شهری است. منظور از دفع، پاک کردن پسماند از محیط زندگی یا تبدیل آن به موادی است که دیگر خاصیت زاید بودن را نداشته باشد. این مرحله از مدیریت از نظر زیست محیطی اهمیت خاصی دارد و استفاده از روش‌های مناسب دفع، از بروز مشکلا‌ت زیست محیطی و انواع آلودگی جلوگیری می‌کند.
بازیافت یکی از عناصر مدیریت پسماند بوده و به معنی استفاده از مواد مصرف شده برای تولید و ساخت مجدد همان کالا‌ یا کالا‌ی قابل استفاده دیگر است، مثل ساخت کاغذ تازه از کاغذهای باطله و غیر قابل استفاده. مواد زاید مانند کاغذ، پلا‌ستیک، شیشه، فلز و... که از نظر مصرف کنندگان فاقد ارزش هستند و تمایلی به نگهداری آن ندارند اما در فرآیند احیا و بازیافت برای تبدیل به دیگر محصولا‌ت مورد استفاده قرار می‌گیرد. کمپوست به عنوان هشتمین عنصر مدیریت پسماند شناخته می‌شود.
سابقه ایجاد کارخانه‌های کمپوست در ایران به سال 1338 که کارخانه کود آلی اصفهان تأسیس شد، باز می‌گردد. در سال 1351 یک کارخانه کمپوست با ظرفیت 500 تن در روز در صالح آباد تهران توسط شرکت BNEW SOILانگلستان راه‌اندازی شد. این کارخانه تا سال 1354 به صورت متناوب مورد استفاده قرار گرفت اما ظرفیت آن تکمیل نشد و در آن سال تعطیل شد. در سال 1361 دوباره راه‌اندازی و در سال 1363 به علت عدم موفقیت تعطیل شد. در سال 1368 با انجام تغییراتی توسط سازمان بازیافت تهران، دوباره راه‌اندازی شد اما به علت کیفیت پایین تولید کود C(تولید لجن به جای کود ) تعطیل شد. در حال حاضر یک کارخانه کوچک و قابل حمل به نام کارکو در کهریزک فعال است. در سال 1372 دو واحد کارخانه کمپوست با ظرفیت 500 تن در روز خریداری شده و یک واحد آن با ظرفیت پایین فعال است. در سال 1368 کارخانه جدید کمپوست و کود آلی اصفهان با ظرفیت 500تن در روز و با فناوری جدید (روش ویندرو)تأسیس شد و در حال فعالیت است. در سال 1375 کارخانه کمپوست مشهد با ظرفیت 500 تن در روز احداث شد.
از سال 1381به بعد کارخانه‌های کمپوست رشت، بابل، گرگان، چند شهر دیگر و همچنین بیو کمپوست کرمانشاه، راه‌اندازی شده است. کارخانه‌های کمپوست تبریز، کرج و چند شهر دیگر نیز طراحی شده و در حال احداث هستند.
کارخانه ‌کمپوست نیز در چند شهر مثل مشهد، سمنان و تبریز به صورت پایلوت اجرا شده است.
دفع پسماندهای شهری در ایران
برای دفع پسماندهای شهری تا سال 1374 در حدود 85 درصد از شهرهای ایران از روش تلنبار در زمین یا سوزاندن استفاده می‌کردند و 15 درصد بقیه هم از روش‌های دفن در زمین از طریق ایجاد ترانشه و ریختن پسماندها در آن و پوشاندن روی آن با خاک استفاده می‌کردند.در سال‌های اخیر در چند شهر با کمک وزارت کشور و شهرداری‌ها اجرای طرح‌های دفن بهداشتی انجام شده است.
اولین مکان دفن بهداشتی پسماند در کشور که بر اساس اصول مهندسی به اجرا درآمد و شامل سیستم‌های جمع‌آوری و تصفیه شیرابه و جمع‌آوری گاز بود در سال 1379 در شهر نور در استان مازندران به اجرا درآمد و به بهره برداری رسید. در سال 1382 تعداد طرح‌های دفن بهداشتی به بیش از 70 طرح رسیده است.
بر اساس آمار موجود در سازمان شهرداری‌ها در سال 1381 در کلا‌ن شهرهای فعال در زمینه بازیافت (اصفهان، تبریز، تهران، شیراز، کرمانشاه و مشهد) حدود 79درصد پسماندها دفن و حدود 2درصد بازیافت و حدود 19درصد نیز کمپوست می‌شد. در این میان اصفهان با بازیابی 41 درصد از پسماندها بیشترین سهم و تهران با بازیابی 14درصد کمترین سهم را دارا بودند.
طبق آمار موجود حدود 8درصد از کل پسماندهای تولید شده بازیابی (بازیافت و کمپوست) و 92درصد آن دفن می‌شود. با احتساب آمار کلا‌ن شهرها، حدود 25 درصد از کل پسماندهای شهری دفع اصولی شده است و بقیه به طور غیراصولی دفع می‌شود.
قدیمی‌ترین روش، دفع است که پسماندها را در سطح زمین یا گودال تلنبار می‌کنند و گاه روی آن را با خاک می‌پوشانند. انواع آلودگی‌های زیست محیطی و آتش سوزی و تغذیه حیوانات و... از آثار این روش استاما سوزاندن پسماندها در فضای آزاد و باز یا در محل دفن به منظور کاهش حجم پسماند انجام می‌گیرد و موجب انواع آلودگی‌های زیست محیطی می‌شود.استفاده از دستگاه‌های پسماند سوز از دیگر روش‌های دفع پسماند است.پسماندهای جامد و مایع و گاز در داخل دستگاه‌های پسماند سوز و در شرایط خاص سوزانده می‌شود. این شیوه از گران‌ترین و پرهزینه‌ترین روش‌های دفع است. بیشتر برای دفع پسماندهای بیمارستانی و در مواقعی که مشکل تهیه زمین برای دفن وجود دارد و در صورت پایین بودن میزان رطوبت و بالا‌ بودن درصد مواد قابل اشتعال در پسماندها از این روش استفاده می‌شود. از این روش برای بازیافت انرژی، تولید برق و حرارت استفاده می‌شود.
در این راستا برای استفاده از کارخانه پسماندسوز در ایران توجه به چند نکته اساسی ضروری است.
از یک سو، طراحی اکثر کارخانه‌های پسماندسوز متناسب با ترکیب شیمیایی و فیزیکی مواد زاید کشورهای پیشرفته است و خریداری و احداث فرآیندهای پسماند سوزی در ایران به طور لزوم عملکرد مورد انتظار را نخواهد داشت.
در کنار آن به دلیل تفاوت اساسی ترکیبات پسماندهای شهری ایران با کشورهای پیشرفته، طراحی و ساخت کارخانه‌های پسماند سوز باید متناسب با ترکیب شیمیایی و فیزیکی مواد زاید آن باشد.
این در حالی است که ارزش حرارتی پسماندهای شهری کشورهای پیشرفته به دلیل وجود مقادیر فراوان کاغذ و مقوا و پلا‌ستیک بسیار زیاد بوده و عملکرد تولید انرژی و الکتریسیته دارای اهمیت است. در حالی که حدود 70 درصد از ترکیب پسماندهای شهری ایران مواد آلی بوده که ارزش حرارتی کمی را داراست. به همین دلیل فرآیندهای پسماندسوزی باید تغییرات اساسی متناسب با این ترکیب داشته باشند.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
وضعیت مدیریت پسماندها در ایران از شرایط مناسبی برخوردار نیست. درصد بالا‌ی مواد آلی در ترکیب پسماندها و عدم تفکیک از مبداC مانع پیشرفت سیستم موجود مدیریت پسماندها است. در سال‌های اخیر وزارت کشور و سازمان شهرداری‌ها اقدام‌های مناسبی را در زمینه بهبود شرایط وضعیت مدیریت پسماندها انجام داده‌اند. اولین اقدام در بهینه‌سازی مراحل مختلف مدیریت پسماندها، ارایه آموزش‌های لا‌زم به تمام اقشار مردم به ویژه در تمام مقاطع تحصیلی به خصوص کودکستان‌ها و دبستان‌هاست که این مسأله می‌تواند در سطوح ملی و منطقه‌ای انجام شود.اجرای برنامه تفکیک از مبداC و موفقیت آن مستلزم مشارکت و همکاری عمومی‌است. فرهنگ‌سازی و آموزش عمومی‌و تخصصی مستمر در رسانه‌ها و ایجاد روابط عمومی‌فعال و پویا بین مدیریت شهری و شهرداری‌ها با مردم و همچنین همکاری دستگاه‌های اجرایی مختلف با شهرداری‌ها از ضروری‌ترین ابزار اجرای برنامه تفکیک از مبداC و موفقیت آن است. با توجه به محاسن واگذاری امور اجرایی پسماندها به بخش خصوصی باید تمهیدات لا‌زم در این زمینه‌اندیشیده شود.
در ایران با توجه به شرایط اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی شهرهای مختلف می‌توان از شیوه‌های ترکیبی پسماندسوزی، کمپوست، بازیافت کاغذ، پلا‌ستیک، شیشه و فلز و دفن بهداشتی با رعایت استانداردهای لا‌زم استفاده کرد.