شهر و مدیریت شهری حسین درخت بید طرقبه، مدیریت درآمدهای عمومی

شهر چگونه جایی است و چگونه بوجود می آید و شهر نشینی چیست؟

شهر را بطور کلی می توان گفت موجودی است زنده و پویا و متحول در بستر زمان و بر پهنه مکان ، متشکل از اجزای فیزیکی و انسانی با روابط پیچیده بین آنها و متاثر از عوامل و شرایط اقتصادی – اجتماعی – فرهنگی –جغرافیایی – سیاسی و تاریخی .

شهرنشینی را می توان هنر زیستن انسانها در کنار هم نامید ، شهرها در طول تاریخ بوجود آمده اند و پس از رشد و رسیدن به حد اعلاءکم کم رو به زوال و نابودی می گذارند و ویران و خراب می شوند ، شهرها معمولاً در یک منطقه مناسب، از جذب مازاد کشاورزی بوجود می آیند و دارای ساختمانها – تاسیسات عظیم می باشد که در آن مشاغل خدماتی و صنعتی بر کشاورزی غالب است.

در شهرها گروهی از انسانها زندگی می کنند که افکار و عقاید، هنرها و ایده های خود را دارند و از طرفی دارای ویژگیها و آرزوها و امیال و عقاید مشترکی نیز هستند ، در شهرها است که تبادل افکار و اطلاعات بوجود می آید و خلقیات رشد و نمو نموده و اختراعات و ابداعات انسانی خلق می شود .

شهر سالم را می توان محلی گفت که انسانهای سالم با ایده های گوناگون در محیط زیستی مطلوب در کنار یکدیگر تلاش می کنند تا با کمک مسئولان شهری ، محیطی بهتر و سالمتر و زیباتر برای نیل به اهداف الهی و انسانی خود بوجود آورند . وجود انسانها و تلاش و فعالیت آنان است که به کالبد بیجان شهر ، روحی تازه می بخشد و زندگی را چون خونی در رگهای شهر به جریان می اندازد. شادابی و طراوت – سلامتی و زیبایی و تندرستی و دوام عمر شهر بستگی به کار مداوم و دقیق هر کدام از بنیان های اصلی و اساسی شهر دارد .   

رویای رسیدن به زندگی و شهر مطلوب از زمان های قدیم وجود داشته است و به همین دلیل رویای رسیدن به چنین جامعه ای، اندیشمندان و نویسندگان را وا داشته تا به حستجوی آرمانشهر باشند و راههای رسیدن به چنین جامعه ای را کند و کاو کنند. همه و اندیشمندان و فلاسفه در طول تاریخ از شهر آرمانی سخن گفته اند و همه از مدینه فاضله ای سخن می گویند که باید وجود داشته باشند .

شهر مجموعه ایست بهم پیوسته بنام نظام شهری که این نظام از عناصر مختلف و متعددی با ماهیتهای جداگانه شکل گرفته ولی در مجموع دارای رابطه ای پویا و متنوع نسبت به یکدیگر و عناصر داخل نظام شهری می باشند .

شهر خود از عوامل خارجی تاثیر پذیرفته و بر آنها نیز اثر می گذارد . اگر شهر مانند موزه باشد و در آن زمان متوقف شود محکوم به نابودی است و شهر پویا پا برجاست. پویایی شهر لوازم و امکاناتی لازم دارد که از آن جمله برنامه ریزی برای زمان طولانی و فراتر از چهارچوب های محدود و بسته را می توان نام برد. تحول و دگرگونی با حرکت و استمرار پویایی همراه است و نوآوری و خلاقیت – کشف حقایق تازه و ارائه اندیشه های نو از لوازم عینیت بخشیدن به پویایی است. اولین و ضروری ترین شرط برای رشد و پویایی شهر برنامه ریزی برای آن است و برای برنامه ریزی شهر باید شناخت کاملی از شهر و نظام شهر نشینی و شهرسازی داشت .

 شهر و شهر نشینی در ایران

با نگاهی کلی به روند شهرنشینی و شهرسازی در ایران می توان دریافت که شهرها در ایران دارای ویژگیهای تکامل یافته در طی قرون متمادی بوده اند ولی در عرض چند دهه اخیر دچار تحولی بزرگ شده اند . فرهنگ حاکم بر شهرهای ایران باعث ایجاد فضاها و عناصر معماری و شهرسازی طبق نیازهای روزمره مردم گردیده است . بافتهای قدیمی شهرها درون خود شبکه معابر – بازارها ، آب انبارها ، مساجد و کاروانسراها را نهفته داشتند ، ولی از اوایل سالهای 1300 شهرنشینی و شهرسازی ایران با تقلید از الگوی غرب شکل گرفت و این امر باعث گسست بافت قدیمی شهرهای ایران گردید و روابط و اصول شهر نشینی جدید و اصول اقتصادی و اجتماعی حاکم بر جامعه ایران را تغییر داد و این تغییرات به حدی شدید و سریع بود که شهرهای کشور  اصول نسبی حاکم برخود را از دست دادند و  اصول تازه علمی برکالبد آنها رشد و توسعه نیافت. بعنوان مثال تهران با جذب تمامی امکانات و سرمایه ها ، پایگاهی برای ارتباط با دنیای خارج و پذیرش الگوهای بیگانه شد و این امر باعث بروز مشکلات عدیده ای گردید مانند تراکم بسیار زیاد جمعیت حاشیه نشین، آلودگی صوتی، هوا، زیست محیطی. از طرفی برای رفع مشکلات نیز برنامه ریزی ارزشی در سطوح ملی – منطقه ای و شهر و محلی نیز داده نشد تا هدایت اصولی شهرها و نظام بخشیدن آنها با رشد و توسعه، ایجاد کننده تغییر و تحول در شهرها بر مبنای طرح های جامع شهری باشد . رشد سرسام آور و ناهماهنگ شهرسازی و      شهر نشینی باعث ایجاد شهرهای جدید با جمعیت زیاد و بدون امکانات لازم و خدمات رسانی کافی گردید .

شهرنشینی در ایران از زمان حکومت مادها ، سلوکیان ، اشکانیان به وجود آمد و شغل غالب افراد کشاورزی بود در این سالها ری – هکمتانه بوجود آمد که رشد چندانی پیدا نکردند و بنظر علت آن عدم وجود بنیان اقتصادی بود و چون بیشتر این هسته های جمعیتی جنبه اداری سیاسی داشتند . در زمان هخامنشیان نیز شهرهایی بوجود آمد و رشد نمودند در این شهرها اساس شهرسازی بر اخذ مالیات از شهروندان بود و ساکنین شهرها و بازرگانان بایستی مبالغی را بعنوان مالیات پرداخت نمایند و این امر باعث گسترش شبکه های ارتباطی و بازرگانی بین شهرها در قلمرو حکومت واحد گردید . در این زمان ساکنان شهرها گوش به فرمان شاه و چشم به اعمال او داشتند ، پادشاه و وابستگان او در شهرها مقر داشتند و بعنوان قشر ممتاز جامعه همراه موبدان زرتشتی زندگی می کردند ، ارتش در این زمان کار تامین امنیت ساکنان این شهر را بر عهده داشت و تقسیم بندی بین کشاورزی ، صنعت و تجارت وجود نداشت و تمایزی بین شهر و ده به چشم نمی خورد .

در دوره پس از ورود اسلام به ایران زندگی شهرنشینی دچار تغییر و تحولاتی شد و قوانین اسلامی وارد زندگی شهر نشینی و شهر نشینان شد . از این زمان مسجد نیز دربافت شهرها جا گرفت و روابط جدید بر شهرها حاکم شد و سازمانهای دینی در شالوده زندگی شهری نفوذ پیدا کرد و شهرها علاوه بر نقش سیاسی ، اقتصادی ، نظامی ، نقش مذهبی تازه و ویژه ای به خود گرفت .

در طی سالیان با شکل گیری حکومتهای محلی اوضاع اقتصادی رو به بهبودی گذاشت چون مالیات و دیگر عوارضی که از مردم وصول می شد صرف آبادانی داخل ایران می شد و به ایجاد کانالهای آبیاری و حفر قنات رسیده و کشاورزی رونق تازه ای گرفت . کم کم با گسترش تجارت و رونق بازارهای داخلی و ارتباط آن با بازارهای خارجی شهرهایی با صدها هزار جمعیت بوجود آمدند مانند اصفهان، شیراز و ری که در مسیر کاروانهای تجاری قرار داشتند .

شهرهای ایران با حمله مغول کم کم از رونق افتاد و یکی از مهمترین علل آن زوال کشاورزی بود و علت دیگر آن عدم درک شهرنشینی توسط مغول ها بود چون خود آنها چادر نشین بودند و با به آتش کشیدن شهرها صنعت ، هنر ، کشاورزی و اقتصاد شهرها را از بین بردند . با گذشت زمان و آشنا شدن جانشینان چنگیز با اهمیت شهر و شهر نشینی و تاثیر وزیران با کفایت ایرانی بر آنها کم کم به آرامی شهرها دوباره شروع به بازسازی خرابیها نمودند و شهرنشینی دوباره رونق یافت .

با گذشت زمان و آغاز حکومت صفویه و قاجاریه شهر نشینی رشد و گسترش سریعی پیدا کرد و شهرهای نواحی مرکزی کشور رشد نمود مانند اصفهان ، تبریز ، کاشان ، یزد ، مشهد و بابل. با آغاز حکومت قاجاریه کم کم کالاهای خارجی به شهرهای ایران راه یافت و بازارهای داخلی با تولیدات محلی ایران کم کم در معرض ورشکستگی قرار گرفتند و با انتخاب تهران بعنوان پایتخت در زمان آقا محمدخان قاجار این شهر شاهد انجام اقدامات شهرسازی قابل توجهی بود .

در زمان رضا خان شهرنشینی وارد مرحله جدیدی گردید، اقدامات عمرانی بسیاری در شهرها به تبعیت از الگوهای شهرنشینی و شهرسازی غربی با نفوذ اتومبیل به داخل شهرها صورت گرفت و کارخانجات صنعتی جدیدی وارد کشور شدند . ساخت اداری و سیاسی کشور به شکل تغییرات در مناصب کشوری، تقسمات اداری جدید و سازمانهایی به شیوه غربی دگرگونی پذیرفت و شهرها نخستین جایگاه انجام این تغییرات بودند . پس از این مرحله روند شهرنشینی و شهرسازی جدید به سایر نقاط کشور گسترش یافت . بر اساس سرشماری انجام شده از سال 1335 تا 1365 جمعیت شهری افزایش داشته و این افزایش ناشی از عوامل گوناگونی است که عبارتند از :

1-      رشد طبیعی جمعیت

2-      مهاجرت از مناطق روستایی به شهرها و مناطق شهری

3-      تبدیل نقاط روستایی به شهر

به موازات رشد جمعیت، تعداد شهرهای کشور نیز رشد نموده اند و از عدد 199 شهر در سال 1335 به 272 شهر در سال 1345 و 373 شهر در سال 1355 و 496 شهر در سال 1365 رسید .

• شهر نشینی در ایران نیز مراحل چندی را پشت سر نهاده است ، شکل جدید شهر نشینی از سال 1320 با حکومت رضا خان و تلاش استعمارگران برای استعمار ملت های جهان سوم و برای غارت منابع طبیعی و معدنی آنها و فروش تولیداتشان در بازار این کشورها شکل   جدی تر و جدیدی به خود گرفت و با شروع جنگ جهانی دوم و اشغال کشور توسط متفقین برنامه های عمرانی و راهسازی دچار اختلال شد و رشد اقتصادی کشور نیز متوقف گردید. اگر چه این توقف رشد تا کودتای 28 مرداد 1332 ادامه داشت لکن در سالهای بعد از کودتای مذکور برنامه های عمرانی در قالب برنامه 7 ساله دوم آغاز شد ، در این برنامه گسترش زیر ساختهای اقتصادی، تحول دستگاه دولت و سرمایه گذاری صنعتی با وسعت زیاد و دامنه وسیع تری ادامه یافت . با اجرای این برنامه 7 ساله در شهرها اقدامات عمرانی مانند گسترش تلفن و تلگراف ، لوله کشی آب ، تامین برق، افزایش ادارات و امور خدماتی انجام پذیرفت. در سالهای 1340 تا 1357 اقتصاد ایران بسوی تک محصولی حرکت نموده و در کنار اصلاحات ارضی ، پدیده ماشینی شدن کشاورزی در بعضی نقاط شکل گرفت . در این سالها طرح صنعتی شدن ایران به اجرا درآمد و کارخانجات و صنایع در اطراف شهرها ایجاد و این امر باعث سریعتر شدن رشد شهرنشینی شد.

• در سال 1357 با پیروزی انقلاب اسلامی مشکلاتی دامنگیر جامعه ما شد که عبارت بود از کاهش درآمد حاصل از فروش نفت به دنبال تحریم اقتصادی ، مشکلات در وارد کردن مواد اولیه ، قطعات و ماشین آلات مورد نیاز صنایع ، این مشکلات همه به گردش سرمایه و کالا در بخش های کشاورزی ، صنعت و ساختمان لطمه وارد کرده و بخش خدمات رواج پیدا کرد . با شروع جنگ تحمیلی روند شهر نشینی سریع که از قبل شدت گرفته بود تشدید و مهاجرین جنگ که حدود 2 میلیون نفر بودند بر تراکم بیش از حد جمعیت شهرها افزودند که موجب بروز مشکلاتی گردید. با شروع ناآرامی ها در کشورهای همسایه مانند افغانستان، هجوم پناهندگان افغانی و رانده شده گان عراقی به ایران باعث شد افزایش جمعیت شهری این دوره نسبت به دوره های گذشته شدیدتر باشد. در این شرایط شهرداریها وظایف سنگینی بر عهده گرفتند و هزینه های گزافی را برای توسعه فضای شهر و فضای سبز ، معابر ، جدول گذاری و آسفالت معابر پرداخت نمودند.

وظایف شهرداریها در روند شهرنشینی

 معمولا کاهش آلودگی هوا که از افزایش تعداد خودروها و فعالیت واحدهای صنعتی حاشیه شهرها ناشی می گردد، نیاز به توسعه فضای سبز شهرها و ایجاد تفرجگاه های عمومی که یکی از شیوه های مورد استفاده جهت کاهش آلودگی ها و قطعیت هوای شهرها می باشد، توصیه و اجرا شد. در طول سال میلیاردها ریال از بودجه شهرداریها صرف ایجاد پارکها ، فضای سبز خطی ، درخت کاری معابر ، کمربند سبز ، جنگل کاری اطراف شهرها و گل کاری معابر می گردد . علاوه بر هزینه ایجاد فضاهای مورد اشاره ارقام قابل توجهی نیز صرف نگهداری آنها می گردد.

از دیگر وظایف شهرداریها در گذشته تنظیف معابر ، جمع آوری زباله های شهری بود که با روشی سنتی انجام و در اطراف شهرها و حواشی آن انباشت می گردید که یکی از عوامل مهم شیوع انواع بیماری های واگیر و ازدیاد جوندگان بود . ولی اکنون شهرداریهای بزرگ با صرف هزینه های گزاف اقدام به احداث کمپوست نموده و با ماشین آلات مدرن به جمع آوری و حمل زباله مشغولند . در جهت بهداشتی نمودن این فرایند اقدامات موثری انجام داده و در اکثر شهرها، مراکز انباشت درون شهری زباله جمع آوری و یا به شکل محصور انجام می گیرد و استفاده از ماشین آلات به جای ابزارهای سنتی سرعت و دقت بسیاری به این فرایند داده است .

شهرها نیاز به ایجاد تاسیسات حفاظتی و ایمنی نیز داشته و دارند از این رو مدیریت شهری با صرف هزینه های کلان تلاش دارند ایمنی شهرها را بالا برده و با خرید ماشین آلات مورد نیاز و استفاده از تکنولوژی مناسب به این روند سرعت بخشند و نهایتا با تلاش جهت جلوگیری از وارد آمدن خسارت ناشی از آتش سوزی و حریق به حفظ اموال عمومی کمک نمایند. برای این منظور سازمان آتش نشانی از سازمان های تابعه شهرداری موجودیت یافت که عمده تلاش آن اطفاء حریق ، نجات بازماندگان از زیر آوار و کمک در دیگر حوادث شهری می باشد .

امروزه با رشد حاشیه نشینی و افزایش جمعیت شهرها معضل متکدیان بخصوص در شهرهای زیارتی باعث زشت شدن چهره خیابانها و چهارراه ها گردیده است . در سالیان گذشته وظیفه جمع آوری متکدیان و نگهداری آن به عهده شهرداری بود ولی اکنون بنظر می رسد سازمان های دیگری مانند تامین اجتماعی و بهزیستی نیز در ایجاد مراکز نگهداری متکدیان نقش داشته باشند .

حاشیه نشینی در شهرهای بزرگ معضلات بسیاری برای شهر بوجود آورده است ، مانند بیکاری – شلوغی بیش از حد جمعیت و ناتوان ماندن شهر در ارائه خدمات به ساکنین خود ضمن اینکه افزایش شیب طبقاتی و ایجاد دوگانگی در جامعه شهری از دیگر عواقب حاشیه نشینی در شهرها می باشد .

طی چند دهه اخیر گرایش بیشتری به فعالیت های زیبا سازی شهرها دیده می شود همچنین در شهرداریها  طی سالیان گذشته اعتبارات قابل توجهی صرف ایجاد تاسیسات فرهنگی ، کتابخانه ها و ورزشگاه ها و مراکز آموزشی گردیده است . در ایران بنظر می رسد که نحوه فعالیت شهرداری تهران در بیشتر شهرها الگو برداری گردیده است و طرحهای شهرداری تهران در سایر شهرها نیز بدون توجه به سایر مسائل دیگر اجرایی شده است. مدیریت شهری اکنون در کشور بدست مردم سپرده شده و شهرهای کشور توسط شورای اسلامی شهر ، شهرداران را انتخاب و بودجه هایی را تصویب می نمایند و در ادامه بر حسن اجرای بودجه نیز نظارت می کنند که این از دستاوردهای بسیار ارزشمند می باشد .