شهر ، شهرنشینی و شهرسازی

پیدایش شهرها که به هزاران سال قبل بر می گردد پدیده ای است که در پی نیاز ذاتی بشر به کمک و همکاری و همفکری با یکدیگر دارند بوجود می آید که در پهنه ای کما بیش متراکم گرد هم آمده و کم کم شهر را پدید می آورند .
شهرها در ابتداء بصورت خود به خود و تدریجی تحت تأثیر عواملی مانند عوامل جغرافیائی ، اقلیمی ، سیاسی ، اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی ، مذهبی و . . . . شکل گرفته اند . امروزه شکل شهرها علاوه بر عوامل یاد شده ، تحت تأثیر عوامل متعدد دیگری از جمله ویژگیهای محیط طبیعی ، مصالح و امکانات فنّی ، فرهنگ حاکم بر جامعه و خلاقیت طراحان قرار دارد .
شهرها متشکل از مجموعه های سکونتگاهی هستند که حول عبادتگاهها و مساجد شکل گرفته اند و عموماٌ دارای یک میدان مرکزی ، بازار ، کاروانسرا ، عدلیه و بلدیه بوده اند که عناصر کالبدی مذکور هویت شهر را تشکیل می دادند . هر شهر تاریخچه منحصر به فرد با فرهنگ ویژه خود و محیطی شاخص تحولات خاص خود بوده و دارای نمادهای فیزیکی و انتزاعی است که برای ساکنانش معنای خاص خود را دارد . شهرهای بزرگ در گذشته دارای حصار و برج و بارو بوده و محدوده شهری را مشخص می نموده اند . شهرهای امروزی به دلایل گوناگون و اغلب اقتصادی از داشتن هویت بصری و تاریخی مطلوب بی بهره هستند . شهر از نظر ماهوی و عملکرد مظهر تجلّی زندگی اجتماعی است و روح اجتماعی را متبلور می کند و از آن هویت می گیرد و هر چه بنیانهای عقیده به زندگی اجتماعی نسبت به زندگی و منافع فردی قوی تر باشد اجتماع و شهری پویاتر را نیز به همراه خواهد داشت . کما آنکه در دین مبین اسلام نیز بر انجام کارها بصورت جمعی تأکید شده است که مصداق آن آیه شریفه " . . و امرهم شورا بینهم . . . " می باشد .
با توجّه به رشد سریع جمعیت در شهرها و به منظور پیشبرد سریع برنامه های اجتماعی ، اقتصادی ، عمرانی ، بهداشتی ، فرهنگی ، آموزشی ، پرورشی و رفاهی که ابعاد ماهیتی و عملکردی شهر و یا روستا هستند شوراهای اسلامی در سطح شهرها و روستاها شکل گرفته اند که برای عینیت بخشیدن به این موارد ، تعیین شهردار و یا دهدار که مسئول ساختار کالبدی شهر و یا روستا است در اختیار شوراهای اسلامی قرار گرفته است .
شهرنشینی شتابان پنج دهه گذشته در کشورهای رو به توسعه که پس از صنعتی شدن جوامع رخ داده است پیامدهای منفی داشته است که از جمله آنها افزایش فقر در شهرها ، ارائه نا کافی مسکن و خدمات شهری ، پیدایش مسکن های غیر قانونی و ویرانی محیط زیست بوده است که یکی از علل آن عدم ایجاد حداقل زیر ساختهای لازم برای مهاجرت روستائیان به شهر و فقدان توان مدیریتی و مالی برای ارائه خدمات و امکانات اصلی کافی توسط شهرداریها بوده است . برنامه هائی که برای مهار مهاجرت از روستا به شهر و تمرکز زدائی جمعیت شهری تا کنون تهیه و اجراء شده اند نا موفق بوده اند و با توجّه به رشد اقتصادی کشورها ، رشد شهرها اجتناب ناپذیر و امری طبیعی و منطقی است . در شهر نه تنها فرصت های اقتصادی بیشتر است بلکه شهر هر چه بزرگتر باشد این فرصت ها نیز افزایش می یابند . افزایش جمعیت شهری بدون برنامه ریزی روشن برای مسکن ، بدون توجّه به حمل و نقل عمومی یا ایجاد اشتغال و بدون اقدامات آموزشی نه تنها مشکل را بر طرف نمی کند بلکه آنرا شدّت می بخشد . را ه حل مشکلات شهری به مدیریت کار آمد شهری و کار آئی شهرها در ایفای نقش " موتور اقتصادی " تا اندازه بسیار زیادی به شهرداری ها بستگی دارد . شهرها کمک بسیار مهمّی به رشد اقتصادی کشورهای در حال توسعه می نمایند و در بسیاری از کشورها دو سوّم تولید ملّی بر عهده شهرها است .
در این میان و در طول زمان بافت قدیم شهرها همراه با تحولات اقتصادی اجتماعی از رشد کما بیش متعادلی برخوردار بوده اند که در پی صنعتی شدن جوامع و تغییر هنجارهای اجتماعی و به دلیل عدم آگاهی برنامه ریزان در گذشته توانائی هماهنگی با تغییرات را از دست دادند . امروزه بافت قدیم اکثر شهرها دچار فرسودگی و تخریب شده و اگر روند تحولات به همین ترتیب پیش بروند تا چند دهه دیگر اثری از بافتهای قدیمی بر جای نخواهد ماند . فقدان تأسیسات و تجهیزات لازم در این بافتها و فرسودگی آنها و فشار روانی ناشی از زندگی در بافتهائی که فاقد ارزش و منزلت اجتماعی مناسبی هستند ، این مناطق را تبدیل به محلّه های فقیر نشین نموده و این موضوع عامل مهمی در جهت تسریع فرسودگی بافتهای مزبور می باشد .
ایجاد ساختار مالی ، ارائه مسکن ، خدمات شهری اصلی و امکانات اصلی ، ایجاد اطلاعات شهری و تقویت نقش غیر دولتی در شهرها ، تقویت نهادی شهرها شامل شهرداری ها از جمله موضوعات شهرها است . لذا واکنش کارآمد در برابر مشکلات و موضوعات مربوط به شهرها به منظور فعال کردن آن ، چالشی است که در مقابل مدیریت شهری قرار دارد . شهر مدرن باید بر اساس احتیاجات ساکنین آن طراحی شود ، احتیاجاتی که بر اساس انواع مختلف مردم متفاوت است . شرط تأمین یک محیط کالبدی شایسته زندگی مدنی سالم که همان بهبود بخشیدن به وضعیت محیط زندگی جامعه است داشتن آگاهی کامل از کلّیه عناصر تشکیل دهنده و موثر در شکل گیری شهرها است .