شهروند کیست؟

نیم نگاهی بر تاریخ اجتماعی ایران کافی است تا دریابیم که همواره در این خاک حکومتهایی که تنها چهره عوض کرده ولی در جان با یکدیگر یکسان بوده اند ( از حکومتهای شاهنشاهی پیش از اسلام گرفته تا حکومتهای اسلامی خلفا و سپس سلسله هایی که خوش نامترین آنها صفویان بوده اند ) مردم را رعایا و یا گوسفندان راه گم کرده نامیده و باز هم تنها به همین دلیل که آنها را فاقد ادراک وشعور تصور می کردند هیچگونه حقی برای آنها قائل نشده و تنها در مواقع دریافت مالیات و یا بروز جنگ و خدمت سربازی اجباری به حساب می آوردند و در غیر این موارد این مردم زجر کشیده نه فقط از هیچ حقوقی برخوردار نبودند بلکه دیده هم نمی شدند. حکومت های خودکامه تنها منافع و حقوق خویش را می نگریستند و لازمه رسیدن به این منافع نفی هرگونه حق برای ملت بود. منافع حکام  تکالیفی را بر دوش ملت تحمیل می کرد و بدین ترتیب ظلمی دو چندان بر گرده مردم این بوم وارد می آورد افرادی بدون هیچ گونه حقوق و با وظایفی کمرشکن. گاه حکومت جور چنان بود که پا را از تعرض به اموال رعایا فراتر نهاده و به جان و ناموس آنان دست درازی می کرد، اگر کشاورزی توانایی پرداخت مالیات سرانه را نداشت معادل آن مالیات را از اسارت ویا فروش فرزندان وی تامین می کردند تاریخ این مرز پوشیده از برگه هایی چنین سیاه است.  

لازمه حکومت های دیکتاتوری و شاهنشاهی، یک فرمانروا و جماعت انبوهی فرمانبر است که همواره با واژه رعیت مورد خطاب قرار می گیرند و هر چه آگاهی های فرمانبران کمتر، عمر دیکتاتوری و فرمانروایی بیشتر. ولی در پیشرفته ترین نوع حکومت یعنی مردم سالاری ، دیگر فرمانروایی فرد سکه ایی بی رونق است در این نوع حکومت منتخبان ملت از سوی آنان حکومت می کنند. در اینجاست که جماعت انبوه فرمانبران نه رعیت که شهروند نامیده می شوند و بر عکس صورت قبلی که عدم آگاهی ، تداوم حکومت دیکتاتوری را سبب می شد در این نوع حکومت آگاهی مایه تداوم و قوام حکومت است. جامعه مردم سالار از یک جامعه بی شکل و توده مردم خارج شده و به یک جامعه مدنی تبدیل می شود. " جامعه مدنی جامعه سازمان یافته و منظمی است که به گفته هگل بر اساس نظام  وابستگی متقابل بنا می شود و با ایجاد آن، جامعه از حالت پاشیدگی و تفرقه درمی آید. میان اجزای آن پیوندهای متقابل برقرار می شود. مجموعه ای از لایه ها و نهادهای اجتماعی رابطه شهروندان و دولت را تنظیم می کند."(1)

نسبت میان شهروند ، جامعه مدنی و حکومت مردم سالار همانند نسبت میان دانه ودرخت ومیوه است وهرسه لازم وملزوم یکدیگرند . در اینجا لازم است تعریفی از واژه  شهروند ارائه گردد . آیا تنها ساکن بودن به مدت مشخص در یک شهر موجب می شود که فرد شهروند نامیده شود؟ " مفهوم شهروندی اگرچه دارای یک تاریخ طولانی است اما هنوز مبهم و مساله دار است... و تا حد زیادی وابسته به زمینه خاص کشورها می باشد. شهروندی مقوله ایی است که با مفهوم فرهنگ هر جامعه گره خورده است و از آنجا که فرهنگ هر مرز و بوم ناشی از سه قلمرو اساسی فعالیت های اجتماعی، فضای سیاسی و وضعیت اقتصادی آن جامعه است، فرهنگ هر جامعه ای کاملاً منحصر به فرد و هر فرهنگی نیز شهروند ویژه خود را می طلبد."(2)

 در تعریف شهروند می توان گفت که شهروند کسی است که حقوق فردی و جمعی خود را می شناسد و از آنها دفاع می کند، قانون را می شناسد و به آن عمل می کند و از طریق آن مطالبه می کند، از حقوق معینی برخوردار است. می داند که فرد دیگری هم حضور دارد و دفاع از حقوق او یعنی دفاع از حقوق خودش و فردی که در امور شهر مشارکت دارد. پس شهروند نه تنها به معنای سکونت در یک شهر به مدت مشخص که به معنای مجموعه ایی از آگاهی های حقوقی، فردی و اجتماعی است. به این ترتیب چند درصد از ساکنین شهرهای ما شهروند هستند.؟ چند درصد از مردم کشورما به حقوق خود که در قانون اساسی جمهوری اسلامی طی 24 اصل ( از اصل 19 تا 42 قانون اساسی) بر آن تاکید شده آگاهی دارند.؟ و یا آموزش و پرورش کشور ما که مسئولیت تربیت و پرورش نسل آینده کشور را به عهده دارد چه مقدار در تربیت شهروندی کوشیده است.؟ و یا شهروند مطلوب جمهوری اسلامی ایران باید دارای چه ویژگی هایی باشد. ؟

عناصری نظیر هویت ملی و تعلقات اجتماعی- فرهنگی و مشارکت سیاسی از عناصر مهم در مفهوم شهروندی است ولی متاسفانه در سالهای اخیر کاهش حس ملیت گرایی و ناآگاهی و یا واپس زدگی جوانان و نوجوانان کشورمان نسبت به عناصر فرهنگی نشان از قصور آموزش و پرورش در تربیت شهروند مطلوب دارد.

در یک جامعه مدنی حقوق یک فرد عبارتند از:" حقوق اساسی به معنای حقوق بنیادی شهروندان یک جامعه، حقوق سیاسی به معنای حق مشارکت در فرآیندهای سیاسی، حقوق اجتماعی که در برگیرنده حقوق اقتصادی و نیز حداقل استانداردهای زندگی درتسهیلات اجتماعی است."(3)

حقوق ملت در قانون اساسی طی اصل های 19 تا 42 حقوق بنیادی تک تک افراد ملت ایران را چنین برمی شمرد:( آنچه می آید خلاصه ایی از متن اصول است بدون مخدوش شدن مفهوم آن):

1. حق تساوی بدون درنظر گرفتن، رنگ، نژاد و زبان( اصل 19)

2. برابری زن و مرد تحت حمایت قانون( اصل 20)

3. رعایت حقوق زن بر اساس موازین اسلامی( اصل 21)

4. مصونیت حیثیت جان، مال، حقوق، مسکن و شغل افراد( اصل 22)

5. ممنوعیت تفتیش عقاید( اصل 23)

6. آزادی نشریات و مطبوعات( اصل 24)

7. ممنوعیت هرگونه تجسس در نامه، مکالمات تلفن و مخابراتی...( اصل 25)

8. آزادی احزاب و جمعیت ها اعم از سیاسی و صنفی و دینی با رعایت احترام به اصول جمهوری اسلامی( اصل 26)

9. آزادی تجمعات و راه پیمایی ها( بدون حمل اسلحه) ( اصل 27)

10. آزادی در انتخاب شغل( اصل 28)

11. برخورداری از تامین اجتماعی(اصل 29)

12. آموزش و پرورش رایگان( اصل 30)

13. داشتن مسکن مناسب( اصل 31)

14. ممنوعیت دستگیری بدون حکم قانونی، در صورت وجود حکم قانونی، تفهیم اتهام بلافاصله و به صورت کتبی باید انجام شود. ( اصل 32)

15. ممنوعیت تبعید و یا اقامت اجباری بدون دلایل قانونی( اصل 33)

16. دادخواهی حق مسلم هر فرد است( اصل 34)

17. حق انتخاب وکیل(اصل 35)

18. حق اعمال مجازات تنها از سوی دادگاه و به حکم قانون( اصل 36)

19. اصل بر برائت است مگر عکس آن ثابت شود( اصل 37)

20. ممنوعیت هر گونه شکنجه( اصل 38)

21. ممنوعیت هتک حرمت متهمان( اصل 39)

22.  اعمال حق نباید وسیله اضرار به دیگران و یا تجاوز به منافع عمومی گردد( اصل 40)

23. تابعیت ایرانی حق هر فرد ایرانی است( اصل 41)

24. اتباع خارجی می توانند به تابعیت ایرانی درآیند( اصل 42)

 و اما در تشریح حقوق سیاسی هر فرد می توان موارد زیر را ذکر کرد:

"1. حق رای دادن در انتخابات؛

2. مشارکت در مباحث سیاسی،

3. عضویت در احزاب؛

4. فعالیت در تبلیغات انتخاباتی؛

5. برقراری ارتباط با سیاستمداران؛

6. تلاش برای به دست آوردن پست های ویژه نظیر عضویت در شورای شهر و..."(4)

متاسفانه در سالهای گذشته هیچ پژوهشی ، درباره ویژگی و چیستیِ  شهروند مطلوب در کشورمان انجام نگرفته است. علاوه بر این نبود دروسی در زمینه حقوق و وظایف شهروندی در دروس مدارس خود باعث فقر آگاهی مردم ما نسبت به حقوقشان شده است ، و همه اینها سبب شده است که مردم ما آگاهی های بسیار اندکی درباره حقوق و وظایف خود داشته باشند در نتیجه آنانکه امروزه در شهرها ساکنند را نمی توان شهروند نامید. آنان توده های مردمی در حال گذار به شهروندی هستند. " پژوهشی توسط " لی ونگ آن "در سطح آسیا انجام شده و 13 ویژگی زیر را برای شهروند مؤثر برشمرده است:

1. از حوادث و مشکلات جاری جامعه آگاهی داشته باشد.

2. در مسائل ، مشکلات و امور جامعه ملی و محلی مشارکت فعال داشته باشد.

3. در قبال وظایف و نقش های تفویض شده مسئولیت پذیر باشد.

4. نگران و دل مشغول رفاه و آسایش دیگران باشد.

5. رفتار و عملکرد وی مبتنی بر اصول اخلاقی باشد.

6. نسبت به قدرت افرادی که دارای موقعیت مدیریتی و نظارت هستند پذیرش داشته باشند.

7. توانایی بررسی و انتقاد از عقاید و ایده ها را دارا باشد.

8. توانایی اتخاذ تصمیمات آگاهانه را دارا باشد.

9. درباره حکومت و دولت خود آگاهی و دانش کافی داشته باشد.

10. دارای حس وطن پرستی باشند.

11. نسبت به مسئولیت های خاص پذیرش و مسئولیت داشته باشد.

12. از جامعه جهانی و مسائل و روندهای آن آگاهی داشته باشد.

13. به وجود تکثر و تنوع در جامعه احترام قائل باشد.(5)

به هر روی زندگی شهری یک زندگی جمعی است و برای موفقیت در این نوع زندگی بایستی فردگرایی ومنفعت طلبی تا حدودی مهار شده و اخلاق جمعی رواج یابد ، شهروند کسی است که هم خویش و منافع خویش را بنگرد وهم منافع دیگران را در نظر آورد و در سایه همکاری و همراهی با دیگران و پذیرش مسئولیتها شرایط بهتری را برای خویش ودیگران فراهم سازد . در این میان شوراهای شهر جایگاه مناسبی برای تمرکز فعالیتها وابتکارات مردمی برای حل مسائل شهری ودستیابی به سطح بالاتری از رفاه است . و باید مراقب بود که  شوراهای شهر به عرصه ایی برای رقابتهای سیاسی و یا سکوی پرتاب به مجلس شورای اسلامی و یا پستهای دیگر دولتی تبدیل نگردد . این شوراها در اولین گام مسئول رواج فرهنگ شهروندی و درگام بعدی مسئول ساماندهی به مسائل ومشکلات شهری هستند که امیدورایم در سایه افزایش آگاهی های مردم نسبت به حقوق و توانایی ها، شاهد این تحول باشیم چه در این صورت وضعیت شهرهای ما با جهشی بزرگ به سوی توسعه همه جانبه پیش خواهد رفت . به امید آن روز.