از عدالت اجتماعى چه برداشتی دارید؟

در مورد وضع انقلاب اسلامى خودمان یکى از اساسی ترین مسائل، همین مسئله عدالت اجتماعى است.در این مورد این سؤال اساسى مطرح است که از عدالت اجتماعى اسلام چه برداشتى داریم، چون برداشت ها در مورد عدالت اجتماعى بسیار متفاوت است. یک عده تصورشان از عدالت اجتماعى این است که همه مردم در هر وضع و شرایطى هستند و هر جور در جامعه عمل می کنند و هر استعدادى دارند، اینها باید عینا مثل یکدیگر زندگى کنند. از دید این دسته عدالت اجتماعى به این معنى است که مثلا اگر لباس می پوشیم، لباس همه باید یکسان باشد. اگر شما لباس از پارچه نخى می پوشید، من هم باید از پارچه نخى لباس تهیه کنم. اگر من پارچه پشمى می پوشم. شما هم باید پارچه پشمى به تن کنید. از دید این دسته همه افراد در واقع نوعى جیره‏بندى می شوند.همه باید به اندازه استعدادشان کار کنند ولى هر کس به اندازه احتیاجش باید درآمد داشته باشد.ممکن است استعداد من نصف استعداد کار شما باشد، ولى من دو برابر شما عائله داشته باشم از این جهت من باید دو برابر شما درآمد داشته باشم. این برداشت از عدالت اجتماعى،«اجتماعى‏» محض است. یعنى فقط روى جامعه فکر می کند. براى فرد فکر نمی کند. فرد در این بینش اصالتى ندارد. فقط جامعه وجود دارد، جامعه کار می کند و جامعه باید خرج کند.  

اگر بنا شود عدالت اجتماعى آنگونه باشد که در آن فقط جمع مطرح باشد و بس،آزادى فرد را لا اقل در بخشى از آن باید مدفون تلقى کرد. و اگر آزادى اقتصادى بخواهد محفوظ بماند، دیگر عدالت اجتماعى با مفهومى که گروه اول انتظار دارد،عملى نخواهد بود.

نوع دیگر برداشت از عدالت اجتماعى،برداشتى است که روى فرد و اصالت و استقلال او فکر می کند.این نظر می گوید: باید میدان را براى افراد باز گذارد و جلوى آزادى  اقتصادى و سیاسى  آنها را نباید گرفت. هر کس باید کوشش کند ببیند چقدر درآمد می تواند داشته باشد و آن در آمد را به خود اختصاص دهد. دیگر به فرد مربوط نیست که سهم دیگرى کمتر است‏ یا بیشتر.البته جامعه در نهایت امر باید براى آنکه افراد ضعیف باقى نمانند، از طریق بستن مالیات بر اموال افراد غنى زندگى افراد ضعیف را در حدى که از پا در نیایند تامین کند.

اینجاست که میان دو مسئله مهم، یعنى عدالت اجتماعى از یک سو و آزادى  فرد از سوى دیگر، تناقضى به وجود می آید. البته اینجا منظور آزادى فعالیت اقتصادى همراه با آزادى عملکرد سیاسى است. اگر بنا شود عدالت اجتماعى آنگونه باشد که در آن فقط جمع مطرح باشد و بس،آزادى فرد را لا اقل در بخشى از آن باید مدفون تلقى کرد. و اگر آزادى اقتصادى بخواهد محفوظ بماند، دیگر عدالت اجتماعى با مفهومى که گروه اول انتظار دارد،عملى نخواهد بود.

در دنیاى امروز گرایش به یک حالت‏ حد وسط پیدا شده است، شاید به تقریب بتوان گفت در این زمینه در کنار دو دنیاى کمونیزم و کاپیتالیزم، دنیاى سومى در شرف تولد است که می توان آن را نوعى سوسیالیزم (1) نامید. این گرایش تازه می خواهد آزادى افراد را محفوظ نگه دارد،و از این رو مالکیت‏خصوصى را در حد معقولى می پذیرد و هر مالکیتى را مساوى با استثمار نمی داند و حتى می گوید عدالت اجتماعى در شکل اول خودش نوعى ظلم است، زیرا از آنجا که محصول کار هر کس به خودش تعلق دارد، وقتى بیایند به زور نیمى از محصول یک فرد را، و لو به دلیل اینکه خرج دیگرى بیشتر است از او بگیرند، این امر خود عین بی عدالتى است. استثمار در هر شکلش غلط است. اگر من شما را بکار گماشته باشم و قسمتى از محصول کار شما را به خود اختصاص بدهم شما را استثمار کرده‏ام و این ظلم است.اما اگر من به میل خودم از مال و حاصل دسترنج‏ خودم به دیگرى بدهم این عین انسانیت و رشد یافتگى است. سرمایه‏دارى از آن جهت محکوم است که در بطن خود استثمار را پرورش می دهد. سرمایه‏دارى  تمام بهره را به سرمایه اختصاص می دهد و این امر ایجاد نابرابرى می کند.

به این ترتیب شعار این گرایش جدید این است که: بیائید راهى اتخاذ کنیم تا بتوانیم جلو استثمار را بکلى بگیریم بدون اینکه شخصیت،اراده و آزادى افراد را لگد کوب کرده باشیم. کوشش کنیم انسانها به حکم رقاى انسانیت، به حکم معنویت و شرافت روحى و درد انسان داشتن، خود مازاد مخارج خود را به برادران نیازمندشان تقدیم کنند نه اینکه دارائی شان را به زور از آنها بگیریم و به دیگران بدهیم. این اندیشه که تعبیر غربى آن سوسیالیزم اخلاقى است چیزى است که اسلام همیشه در پى تحقق آن است اما بر خلاف مکاتب غربى، راه حل هاى عملى رسیدن به آن و نیز شیوه استقرار آن را در جامعه به دقت مشخص و معلوم کرده است.

اسلام طرفدار اینست که زندگی ها برادروار باشند نه اینکه به زور قانون بگوئیم تو حق ندارى، و یا اینکه بگوئیم همه باید از دولت جیره بخورند.

حدیثى از امام موسى بن جعفر علیه السلام به این مضمون نقل شده است. حضرت از مردى سؤال کردند میزان اخوت و برادرى اسلامى در میان شما در چه حد است؟ جواب داد: على افضل- ما یکون- به عالی ترین درجه. فرمود:آیا به این حد است که مثلا یک برادر که روزى محتاج شد بیاید در مغازه برادرش، دست ‏ببرد و از صندوق او هر چقدر احتیاج دارد بردارد و صاحب پول احساس ناراحتى نکند؟ گفت نه، اینطور نیست. فرمود:پس چگونه گفتى در حد اعلا. حد اعلا آنست که در حالی که جیب ها دو تا هستند، جیب هر کدام براى دیگرى نظیر جیب خودش باشد و به عکس. اگر این شیوه برقرار شد همان اخوت اسلامى است که اسلام به دنبالش است. اسلام طرفدار اینست که زندگی ها برادروار باشند نه اینکه به زور قانون بگوئیم تو حق ندارى، و یا اینکه بگوئیم همه باید از دولت جیره بخورند. یعنى نظیر وضعى که در کشورهاى کمونیستى بر قرار است که همه حقوق بگیر و مزدور دولت هستند. باید اشتراک در زندگى مادى ناشى از شرکت روحى مردم باشد. اول روح ها باید با یکدیگر یکى شوند بعد جیب ها. اینکه روح ها به حالت جدائى باشند بخواهند به زور جیب ها را یکى کنند. یا آنکه به زور جیب ها را خالى کنند و جیب دولت را پر (2) تا دولت هم به هر کس به اندازه جیره‏اش بدهد.

همچنانکه گفتیم در باب عدالت اجتماعى برداشت ها مختلف است اما باید ببینیم برداشت اسلام از عدالت اجتماعى چیست؟ آیا اسلام همان برداشتى را دارد که کمونیزم بیان می کند؟ یا آنکه در این زمینه اسلام با نظر کاپیتالیست ها موافق است؟ و یا آنکه چیز دیگرى است متفاوت با همه اینها. اما نکته‏اى که می خواهم در طى این صحبت‏ بر روى آن تاکید کنم این است که اسلام در این زمینه معنویت را جزو لا ینفک می داند. تفاوت عمده میان مکتب اسلام با سایر مکاتب در این جهت این است که اسلام معنویت را پایه و اساس می شمارد. ما در تاریخ نمونه‏هاى فراوانى درباره این جهت‏گیرى رهبران اسلامى داریم که واقعا مایه مباهات ماست. حساسیتى که اسلام در زمینه عدالت اجتماعى و ترکیب آن با معنویت اسلامى، از خود نشان می دهد، در هیچ مکتب دیگرى نظیر و مانند ندارد.

در سال فتح مکه، زنى مرتکب جرمى شده بود که باید مجازات می شد. اتفاقا این زن که دزدى کرده بود، وابسته به یکى از خانواده‏هاى بزرگ و جزو اشراف طراز اول قریش بود. وقتى بنا شد حد درباره‏اش اجرا شود و دستش را قطع کنند، غریو از خاندان زن برخاست که: اى واى این ننگ را چگونه تحمل کنیم. دسته جمعى به سراغ پیامبر رفتند و از او درخواست کردند که از مجازات زن صرف نظر کند. فرمود:هرگز صرف نظر نمی کنم. هر چه که واسطه و شفیع تراشیدند پیامبر ترتیب اثر نداد. در عوض مردم را جمع کرد و به آنها گفت:می دانید چرا امت هاى گذشته هلاک شدند؟ دلیلش این بود که در این گونه مسائل تبعیض روا داشتند. اگر مجرمی که دستگیر شده بود وابسته به یک خانواده بزرگ نبود و شفیع و واسطه نداشت او را زود مجازات می کردند. ولى اگر مجرم شفیع و واسطه داشت، در مورد او قانون کار نمی کرد. خدا به همین سبب چنین اقوامى را هلاک می کند. من هرگز حاضر نیستم در حق هیچ کس تبعیضى قائل شوم.

و یا درباره على (ع)  نقل می کنند که روزى گردنبندى به گردن دخترش دید، فهمید که گردنبند مال او نیست، پرسید این را از کجا آورده‏اى؟ جواب داد،آن را از بیت المال‏«عاریه مضمونه‏»گرفته‏ام یعنى عاریه کردم و ضمانت دادم که آنرا پس بدهم.على فورا مسئول بیت المال را حاضر کردند و فرمود تو چه حقى داشتى این را به دختر من بدهى؟ عرض کرد یا امیر المؤمنین این را به عنوان عاریه از من گرفته که برگرداند، فرمود به خدا قسم اگر غیر از این می بود دست دخترم را می بریدم.

این حساسیت هائى است که ائمه و پیشوایان ما- که اسلام مجسم و معلمان راستین اسلام اصیل بوده‏اند- در زمینه عدالت اجتماعى از خود نشان دادند. انقلاب اسلامى ما نیز اگر می خواهد با موفقیت ‏به راه خود ادامه دهد، راهى به جز اعمال چنین شیوه‏ها و بسط روشهاى عدالت جویانه و عدالت‏خواهانه در پیش ندارد.

کتاب: پیرامون انقلاب اسلامى صفحه149

نویسنده: استاد شهید مرتضى مطهرى